Od tri zaraćene armije do jedinstvene vojske: Kako su Afera “Orao” i skrivanje Mladića ubrzale formiranje OSBiH

Danas, 1. decembra, Bosna i Hercegovina obilježava Dan Oružanih snaga, formiranih prije 20 godina nakon složenog procesa reformi koje su okončale postojanje tri ratne armije i prvi put zemlju ujedinile pod jednom vojnom komandom.Formiranje Oružanih snaga Bosne i Hercegovine predstavlja jedan od najdubljih i najuspješnijih reformskih procesa u poslijeratnoj historiji države. Današnja profesionalna, integrirana i multietnička vojska rezultat je dugog i politički zahtjevnog puta koji je započeo odmah nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine.Tokom deset godina tranzicije BiH je prošla kroz fazu postojanja tri odvojene armije, kompleksan proces reforme odbrane, snažan pritisak međunarodne zajednice i prilagođavanje savremenim sigurnosnim standardima, dok je konačna integracija pokazala da je moguće prevazići najdublje međunacionalne i političke podjele.Dejtonski sporazum je Bosni i Hercegovini donio mir, ali je ostavio izuzetno kompleksnu vojnu strukturu. Aneksom 1A uređeno je postojanje entitetskih vojski, a na teritoriji države nastavile su djelovati tri vojske pod dva entitetska komandna lanca: Armija Republike Bosne i Hercegovine i Hrvatsko vijeće obrane, objedinjeni u Vojsku Federacije BiH, te Vojska Republike Srpske, koja je funkcionisala potpuno odvojeno.Sve tri formacije bile su direktni nastavak ratnih struktura iz perioda 1992–1995. i zajedno su brojale oko 419.000 pripadnika u aktivnom i rezervnom sastavu, broj koji je bio potpuno neodrživ za poslijeratnu državu.Uz to, entiteti su imali zasebne sisteme opremanja, komandovanja, obuke i finansiranja. Međunarodna zajednica, posebno NATO, ocijenila je da takva struktura sprječava stvarnu stabilizaciju države, blokira napredak ka euroatlantskim integracijama i zadržava rizik od ponovne militarizacije.Neposredno nakon rata, SAD su pokrenule veliki program pomoći Federaciji BiH poznat kao “Train and Equip”. Cilj je bio ubrzati profesionalizaciju, osposobiti Federacijsku vojsku i stvoriti balans u odnosu na VRS, kako bi se spriječila potencijalna agresija i osigurala stabilnost.Program je imao dvije strateške dimenzije: Vojnu, jačanje Federacijske vojske obukom, modernizacijom i opremanjem ali i političku, smirivanje bojazni u Kongresu SAD-a o slanju američkih trupa u BiH.SAD su Kongresu poručile da će se kroz stabilnu vojsku FBiH omogućiti povlačenje američkih i NATO trupa u roku od 12 mjeseci, što se kasnije pokazalo preoptimističnim. U aprilu 1998. program je organizovao međunarodni pregled u Sarajevu kojem je prisustvovalo 20 donatorskih zemalja.Atmosfera je bila pozitivna, a Program predstavljen kao uspjeh uprkos političkom okruženju koje je još bilo duboko podijeljeno. Ipak, i uz sve napore, Federacija i RS su i dalje imale potpuno odvojene vojne strukture.U periodu 1998–2004. došlo je do značajnog smanjenja brojnosti vojski: broj aktivnih vojnika smanjen je na oko 12.000, a broj rezervista na oko 240.000.Uprkos tome, integracija Federacije i RS gotovo da nije postojala. Entitetski ministri odbrane nastavili su djelovati paralelno, a vojni budžeti bili su ogromno opterećenje za obje strane. Obavezni vojni rok (oko četiri mjeseca) nastavio se provoditi sve do reformi u decembru 2005.Ozbiljne reforme počele su tek nakon otkrivanja dva velika međunarodna skandala.Ključni poticaj za ubrzanje reforme odbrane stigao je iz niza ozbiljnih afera koje su otkrile duboke probleme u tadašnjim entitetskim vojskama, posebno u sistemu Vojske Republike Srpske. Najpoznatiji je slučaj “Orao”, iz 2002. godine, kada je otkriveno da je vojna firma iz Bijeljine ilegalno isporučivala avionske motore i dijelove Iraku, kojim je tada vladao diktator Sadam Hussein, kršeći strogi embargo Ujedinjenih nacija.Istrage međunarodnih timova pokazale su da je čitava operacija bila prikrivana na više nivoa, što je ozbiljno narušilo povjerenje stranih partnera u sposobnost entiteta da samostalno kontrolišu svoje vojne strukture. Afera je postala snažan argument za prenošenje nadležnosti na državni nivo i stvaranje jedinstvenog sistema nadzora.Proces stvaranja zajedničkih oružanih snaga iz prethodno sukobljenih vojski nije novost na Balkanu. Još od Kraljevine SHS i, preko JNA koja je nastala spajanjem raznih partizanskih i predratnih struktura, ovaj prostor je više puta prolazio kroz integraciju nekada neprijateljskih formacija u jedinstavnu vojnu komandu.Reforme su ubrzane i 2004, nakon što je međunarodna zajednica došla do novih dokaza da su pojedini visoki pripadnici Vojske RS godinama omogućavali logističku i materijalnu podršku bjeguncu Ratku Mladiću, tada najtraženijem ratnom optuženiku ICTY-a. U izvještajima je istaknuto postojanje “sistemske umiješanosti” u skrivanje optuženih, što je pokazalo da entitetske strukture ne mogu garantovati punu saradnju s međunarodnim institucijama.OHR je oštro reagirao, naglasivši da takvi propusti ugrožavaju ukupnu stabilnost Bosne i Hercegovine.Zbirno, ove afere otvorile su put za širenje mandata Komisije za reformu odbrane. Uslijedio je pritisak međunarodnih partnera koji su smatrali da samo centralizirana komanda, uz državnu kontrolu, može spriječiti daljnje zloupotrebe i garantirati transparentno funkcioniranje vojske.Parlamentarna skupština BiH u decembru 2005. godine usvaja Zakon o odbrani BiH, koji stupa na snagu 1. januara 2006. Ovim danom entitetske vojske prestaju postojati, a formiraju se Oružane snage Bosne i Hercegovine kao jedinstvena vojna struktura na državnom nivou.Reforma je donijela jedinstvenu komandu, Ministarstvo odbrane BiH, profesionalnu vojsku (ukidanje vojnog roka), multietnički sastav po kvotama, centralizirano budžetiranje i standardizaciju opreme.Međunarodni akteri koji su nadgledali reformu odbrane primarno su oblikovali OSBiH kao vojsku usmjerenu na humanitarne, logističke i mirovne zadatke. U Zakonu o odbrani jasno je pobrojano da se Oružane snage prvenstveno bave podrškom civilnim vlastima, deminiranjem, reagovanjem na prirodne nesreće te učešćem u operacijama podrške miru.Čisto vojna odbrana države navodi se tek kao posljednja stavka.Zanimljivost današnjeg sistema je da je kompromis postignut kroz formiranje tri puka, koji nemaju operativne ovlasti nego simbolične, historijske i ceremonijalne:Pješadijski (bosanski) puk, tradicija Armije RBiH,Pješadijski (hrvatski) puk, tradicija HVO-a,Pješadijski (srpski) puk, tradicija Vojske RS.Sva tri pukovska sjedišta vode: pukovske muzeje, ceremonije, kulturno-historijsko naslijeđe, uniforme i običaje regimenta, publikacije i arhive.Operativne funkcije obavlja isključivo Zajednički štab OSBiH sa sjedištem u Sarajevu, uz dvije velike komande: Operativnu komandu i komandu za podršku.Već nakon formiranja jedinstvene vojske, BiH je počela slati svoje pripadnike u međunarodne misije. Prvo u Iraku, a kasnije i u misijama u: Afganistanu, Maliju, Centralnoafričkoj Republici, Libanu, Kongo DR i Kipru.Prvih pet rotacija pripadnici OSBiH su nosili grbove Vojske Federacije i VRS, a od šeste je početo sa primjenom jedinstvenih obilježja.Prva službena uniforma nakon 2006. bila je inspirisana američkim MARPAT maskirnim uzorkom. Svaki pripadnik OSBiH nosi grb BiH na desnom ramenu, oznaku regimenta na lijevom, lična obilježja na grudima.Generali nose posebne oznake sa zlatnim granama i mačevima.Godine 2023. OSBiH su uvele novu maskirnu uniformu, prilagođenu bosanskim geografskim i klimatskim uslovima, sa kvalitetnijim materijalima i modernijim krojem. Nažalost zbog problema u finasiranju još uvijek broj novih uniformi nije dovoljan da potpuno zamijeni stare.Danas OSBiH broje 9.200 vojnika u okviru tri pješadijske brigade sa specijaliziranim bataljonima i predstavljaju jednu od najpovjerljivijih državnih institucija.Uprkos godinama stalnih opstrukcija, političkih blokada, problemima u finansiranju, zastarjeloj opremi i budžetu koji je godinama nedovoljan za ambicije moderne vojske, Oružane snage Bosne i Hercegovine ostale su najuspješniji primjer državne reforme od završetka rata.Njihov kontinuitet, profesionalnost i uloga u međunarodnim misijama, kao i povjerenje koje uživaju među građanima, potvrđuju da je odluka o stvaranju jedinstvene vojske bila historijska prekretnica.