BiH u raljama velikosrpskog nacionalizma

Nakon smrti Josipa Broza Tita 1980. godine uslijedila je teška ekonomska kriza, koju su obilježili izrazito visoka inflacija, devalvacija dinara, zabrana uvoza mnogih proizvoda široke potrošnje, kao i problem s otplatom vanjskog duga nagomilanog tokom sedamdesetih godina. Sve to doprinosilo je razbuktavanju političkih sukoba i dizanju nacionalnih tenzija u zemlji.

Ponovo se stvarao i poticao osjećaj da jedni dijelovi zemlje žive na račun drugih. Nakon donošenja Ustava iz 1974., među mnogim srpskim intelektualnim i političkim krugovima postojala je frustracija zbog slabljenja centralne vlasti i jačanja republika, što se, također, tumačilo i kao direktno slabljenje srpske pozicije unutar države. Ovo nezadovoljstvo pretvorilo se u otvorene zahtjeve za ukidanje Ustava iz 1974.

U tom kontekstu se posebno tražilo ukidanje ili umanjivanje autonomija Kosova i Vojvodine. S druge strane, na Kosovu je većinsko albansko stanovništvo zahtijevalo status republike, što se ispoljilo u velikim demonstracijama 1981., koje su federalne vlasti nasilno ugušile, pri čemu je poginulo nekoliko desetaka Albanaca.

Memorandum SANU-a

Vrhunac nezadovoljstva srpskih elita položajem srpskog naroda i Srbije u Jugoslaviji izražen je kroz Memorandum SANU-a iz 1986. godine, koji je, kao dokument vrhovne srpske akademske institucije, postao svojevrsna okosnica svesrpskog pokreta koji tada raste. Memorandum je otvoreno zauzeo srpske nacionalističke pozicije.

Sam titoizam i komunistički pokret u njemu osudio se kao antisrpski koji je omogućio dominaciju Hrvatske i Slovenije na račun Srbije. To se, između ostalog, opravdavalo i kroz osudu AVNOJ-evskih granica, koje su, prema autorima, razbile srpsko jedinstvo u zemlji, podijelivši srpski narod u nekoliko republika. Autori Memoranduma su isticali da je Srbiji nametnuta ekonomska blokada od Hrvatske i Slovenije i da joj je onemogućen prirodan ekonomski i politički razvoj. Partija je optuživana da su njome još od prije rata dominirali hrvatski i slovenski kadrovi koji na Jugoslaviju gledaju samo kao na prijelaznu fazu prema otcjepljenju.

Frustracije ustavnim položajem Srbije, široke ovlasti koje su date autonomijama i nemiri na Kosovu koji su tokom osamdesetih kontinuirano trajali, u konačnici su doveli Slobodana Miloševića na čelo Saveza komunista Srbije. Milošević je od nacionalističke struje posmatran kao lider koji bi trebao vratiti teritorijalnu cjelovitost Srbiji smanjivanjem ovlasti autonomnih pokrajina te ponovnim jačanjem federalnog nivoa vlasti. Ove nacionalističke tendencije nailazile su na otpor unutar same partije pa se Milošević najprije obračunao s oponentima među srbijanskim komunistima, najprije s liderom beogradskih komunista Dragišom Pavlovićem, a zatim i Ivanom Stambolićem, predsjednikom Predsjedništva Srbije i Miloševićevim političkim mentorom. Tako se pod okriljem Saveza komunista, u sistemu koji se legitimirao na krilatici “bratstva i jedinstva”, klasnoj borbi radničke klase i marksističkoj doktrini, pojavio lider republike koji je govorio jezikom nacionalne politike.

Jogurt-revolucija

Sljedeći korak bilo je proširivanje vlasti iz Srbije na ostatak države. S tim ciljem pokrenut je projekt Antibirokratske revolucije, poznatije i kao „jogurt-revolucija“. Bio je to niz protesta Miloševićevih pristalica u Vojvodini i na Kosovu te u Crnoj Gori, koji su za cilj imali rušenje njihovih vlada. Prvo je u Vojvodini 6. oktobra 1988. nakon višednevnih protesta cjelokupno pokrajinsko rukovodstvo Vojvodine podnijelo ostavke i zamijenjeno je Miloševiću lojalnim ljudima, da bi 10. januara nakon protesta u Podgorici i tadašnje crnogorsko rukovodstvo sutradan podnijelo ostavke i bilo također zamijenjeno Momirom Bulatovićem, Milom Đukanovićem i Svetozarom Marovićem.

Isto je učinjeno i na Kosovu, na kojem su protesti zbog najave smanjenja autonomije iskorišteni za uvođenje vanrednog stanja (odobrenog u SFRH), uz hapšenje vođe Saveza komunista Kosova Azema Vlasija i smjenjivanje kosovskog rukovodstva.

Tri mjeseca kasnije, 28. juna 1989. na obilježavanju 600. godišnjice Kosovske bitke na Kosovu polju, na Gazimestanu, Milošević je pred prisutnima, kojih je prema procjenama bilo blizu milion, izgovorio zlokobnu rečenicu koja se tumači kao najava realizacije velikosrpskog projekta:

– Šest vjekova kasnije, danas, opet smo u bitkama. One nisu oružane, mada i takve još nisu isključene.

Ni Bosnu i Hercegovinu nisu mimoišla turbulentna dešavanja u Jugoslaviji s kraja osamdesetih te se na udaru našlo i njeno političko rukovodstvo. Za razliku od pokrajina i Crne Gore, BiH je uzdrmana preko privredne afere. Nakon izbijanja požara 25. januara 1987. u fabrici, pokrenula se istraga u kojoj je Služba državne bezbjednosti (SDB) preuzela kontrolu nad svim postrojenjima „Agrokomerca“. Počelo je ispitivanje finansijskog stanja kombinata i otkriveno je, navodno, 5 falsificiranih telefaks naloga u visini oko 16 milijardi dinara.

„Agrokomerc“ je poslovao s mjenicama bez pokrića. Podignuta je tužba zbog „kontrarevoluciornog djelovanja“ protiv Fikreta Abdića, tadašnjeg čelnika „Agrokomerca“, kao i njegovih bližih saradnika. S političke scene uklonjen je Hamdija Pozderac, tada de facto lider Bosne I Hercegovine, a poslije i njegova braća Hakija i Sakib.

Mnogi su ovo tumačili upravo kao orkestriran napad Miloševića da se BiH ostavi bez političkog rukovodstva i obezglavi te omogući predsjedniku Srbije da u njoj kroji odnose.

Odgovor Hrvatske i Slovenije

Miloševićeve politike naišle su na žestok otpor u ostalim republikama, posebno Sloveniji i Hrvatskoj, čija su rukovodstva sve više počela zastupati tezu da zemlju treba potpuno konfederalizirati. Pokušaj da se „jogurt-revolucija“ izveze i u Sloveniju 1989. naišao je na odlučnu reakciju slovenskog rukovodstva koje je zabranilo skup, a mitingaši koji su se pokušali okupiti u Ljubljani su uhapšeni.

Politička kriza u Jugoslaviji došla je u trenutku pada Berlinskog zida i početka raspada Sovjetskog saveza, gdje su i zapadni političari vršili veliki pritisak na Jugoslaviju da promijeni politički sistem uvođenjem demokratskih izbora.

(U sljedećem broju feljtona čitajte o izborima u BiH 1990. godine)