Polovina građana BiH na državnom budžetu

Bosna i Hercegovina je po svom državnom uređenju jedinstvena u svijetu. Ali, pravi fenomen je postala po pitanju administracije, sektora javnih usluga i javne uprave. Zemlja ima manje od 3.500.000 stanovnika. Žitelj glavnog grada, pored mjesne zajednice koja je dio sistema, ali ne i političko-teritorijalna jedinica za organizaciju lokalne (samo)uprave „izdržava“ pet nivoa vlasti. Počinje se od opštine, iznad koje su grad, pa kanton. Zatim entitet i na kraju država BiH. Na svim nabrojanim nivoima su zaposleni ljudi u administraciji koje treba platiti.

Od proglašenja mira u ratom razrušenoj i privredno osakaćenoj zemlji je prevelik izazov sabrati zaposlene i pogotovo njihove troškove. U većini zemalja svijeta je dovoljno uputiti zahtjeve za dostavljanjem informacija na nekoliko adresa ili proanalizirati budžete institucija kao javne dokumente.

U bosanskohercegovačkom labirintu institucija i ingerencija je iluzorno očekivati dobijanje preciznog rezultata i poslije višemjesečnog istraživanja. Naglo se povećava opasnost da će se od početka istraživanja izmijeniti budžeti zbog rebalansa, zbog dobijanja donacije ili pozajmice. Ili pak sve češćih kredita i emisije trezorskih zapisa i obveznica.

No, mora se krenuti od nečega i od nekog datuma. Za ovo istraživanje to je kalendarska i fiskalna 2017.godina i planirani budžeti za tu godinu.

Uređenje u BiH

Na državnom nivou je Predsjedništvo BiH, Parlamentarna skupština sa dva doma, Vijeće ministara sa devet ministarstava, te još 57 institucija, agencija, direkcija, instituta.

Federacija BiH ima Predsjednika i dvoje potpredsjednika, dvodomni Parlament – Predstavnički dom sa 26 komisija i odbora i Dom naroda sa 19 komisija i odbora, Vladu sa 16 ministarstava, šest ureda i službi, 12 uprava, te dvije agencije kao posebna tijela.

Republika Srpska ima Predsjednika RS, dva potpredsjednika, jednodomnu Skupštinu sa 16 odbora, Vladu sa 16 ministarstava i 27 svojih institucija.

Brčko Distrikt ima šest kancelarija, pored Gradonačelnika i njemu podređenih službe, te Skupštine.

Kantoni u FBiH imaju svoje skupštine, vlade, uprave, agencije… I svi pobrojani imaju svoju policiju, sudove, tužilaštva, pravobranilaštva, zatvore sa osuđenicima i čuvarima. Naravno, finansiraju se iz budžeta, mada ima izuzetaka.

Rezultati istraživanja su dobijeni analiziranjem budžeta koji su vlasti pomenutih institucija spremne ponuditi javnosti. Biro za odnose sa javnošću Vlade RS-a je dostavio dokument u kojem se kaže da: „Na dan 31.12.2016.godine prosječan broj zaposlenih korisnika Budžeta RS na osnovu časova rada iznosi 32.345 lica, a da struktura zaposlenih obuhvata pozicije rashoda za bruto plate svih institucija RS-a, uključujući policiju (6.809 zaposlenih), prosvjetu (osnovno obrazovanje – 12.243; srednje – 4.870; dva univerziteta – 2.383 zaposlenih). Uključeni su i rashodi za naknade van redovnog odnosa i zaposlene koji rade u institucijama koje se finansiraju sa pozicije transferi, kao npr. Komisija za koncesije, JU Vode Srpske,  Ekonomsko-socijalni savjet, Turistička organizacija RS…“

Budžetske stavke

Istovremeno, kroz budžetske stavke nisu prikazani zaposleni u brojnim direkcijama, agencijama, zavodima, biroima, službama, upravama… koji nisu državni službenici i sredstva za svoje plate i troškove umjesto iz budžeta naplaćuju od korisnika svojih usluga, a svima je jasno da su to administrativni poslovi.

Primjer su agencije za bankarstvo, za osiguranje depozita ili Finansijsko-informatička agencija FBiH. Navedene agencije zapošljavaju na stotine radnika koji se mogu uvrstiti u kategoriju javne administracije.

Pa i to je prava sitnica u odnosu na zaposlene u javnim preduzećima, poput autoputeva i autocesta, elektroprivreda, telekoma u Federaciji, te šumskih uprava u RS i kantonima. Najgore u svemu je što se radnici iz pomenutih preduzeća ne vode kao radnici iz budžetskih kategorija iako troše javni novac, nego ih nerijetko statistika vodi kao radnike u industriji.

Potvrđuju to podaci iz Agencije za statistiku BiH, koja navodi da je u maju 2017.godine u oblasti javne uprave i odbrane bilo zaposleno 74.830, a u oblasti administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 13.230 ljudi. Republički zavod za statistiku RS navodi kako je u tom entitetu na kraju marta bilo 24.500 zaposlenih u oblasti javne uprave, dok je u FBiH, po Federalnom zavodu za statistiku, u aprilu ove godine bilo 48.287 zaposlenih u javnoj upravi i odbrani. Dodamo li podatke za Brčko Distrikt, brojevi se slažu, s tim da je uporedivši trendove po mjesecima primjetan blagi, ali i kontinuirani rast broja zaposlenih u ovoj oblasti.

Ali, nikako da dođemo do kraja kada su troškovi na „visokom“ i „srednjem“ nivou u pitanju. Možda nam pomognu projekcije entitetskih vlada, koje su izradile svoje dokumente okvirnih budžeta za period 2017-2019.godina?

Ukupna potrošnja

Kada je riječ o ukupnoj potrošnji u Federaciji BiH, koja pored javnih rashoda uključuje i otplate unutrašnjeg i vanjskog duga, ista je projicirana u 2017. godini u iznosu od 2.694,1 miliona KM ili 13,5 posto BDP-a Federacije BiH. Ovako projicirana ukupna potrošnja za 2017. godinu predstavlja povećanje od 3,6 posto ili 95,3 miliona KM u odnosu na prethodnu godinu. Ukupni zahtjevi za budžetskim sredstvima za 2017.godinu iznose 3.024,9 miliona KM. U dokumentu Vlade RS stoji da je prema datim projekcijama, ukupna potrošnja za sektor opšte države iznose 3.989,3 miliona KM za 2017.godinu.

Sredstava iz budžeta se isplaćuju i na osnovu ostvarenih, a neisplaćenih zarada. Tako je Glavna služba za reviziju javnog sektora RS-a publikovala dokument „Radni sporovi u javnom sektoru i njihov uticaj na Budžet RS-a“ u kojem se navodi kako je sa danom 31.12.2015. godine budžet tog entiteta opterećen za 2.588.768 KM po osnovu proisteklih obaveza iz pravosnažnih izvršnih sudskih rješenja na osnovu sporova iz radnih odnosa.

U pitanju se samo četiri institucije koje ipak sačinjavaju 95 posto svih obaveza u pomenutom entitetu.

Kada sudovi donesu presude sa današnjim danom, obaveze će se znatno uvećati, jer posmatrani trendovi govore da se svake godine obaveze utrostručuju. Ista slika je i u Federaciji BiH.

Potvrđuje to i Uglješa Vuković, istraživač i analitičar Transparency Internationala BiH: „Prema podacima iz Monitoriga rezultata reforme javne uprave u oblasti transparentnosti, odgovornosti i integriteta većina institucija koje su bile dijelom uzorka troše značajna sredstava na sudske postupke koje se vode uslijed tužbi njihovih zaposlenika. Uz to, npr. na federalnom nivou, najveći broj pravosnažno okončanih postupaka okončao se na štetu institucija čime su troškovi brojnih vođenih postupaka bili na teretu tih institucija.“

Stavke namirenje

Aktuelni zakoni i sindikalna borba u ovoj oblasti kao da besprijekorno funkcionišu, pa skoro sve ijedan budžet mora imati i stavku namirenja sudskih troškova u rashodovnoj strani.

Centri civilnih inicijativa su u maju 2016.godine objavili studiju „Analiza instrumenata političkog imenovanja i zapošljavanja u javnom sektoru u BiH“ i sabrali su izabrane, imenovane i zaposlene u javnoj službi: „Političku vlast u zemlji sačinjava 3.869 pozicija sa funkcijama poznatim kao ‘pozicije neposrednog izbora’ . ‘Direktno izabrani’ opisuje one funkcije gdje birači neposredno glasaju za osobe koje žele vidjeti u vlasti.”

„To su pozicije u državnom, entitetskim, kantonalnim i lokalnim parlamentima i skupštinama, zatim članovi Predsjedništva BiH, pozicije Predsjednika/potpredsjednika Republike Srpske, te pozicije načelnika i gradonačelnika (izuzev gradova Sarajevo, Mostar, Istočno Sarajevo i Brčko distrikta). Politička imenovanja se primarno odnose na funkcije posrednog izbora izvršne vlasti. Takvih imenovanja je 1.970.”

„Birači na izborima su, u tom slučaju, birali one koji će nakon izbora imenovati ljude na ove pozicije. Na primjer, u Domu naroda Parlamenta BiH, zatim politička imenovanja izvršne vlasti, poput Predsjednika/potpredsjednike FBiH, Vijeće ministara BiH, vlada entiteta i kantona, Vladu i Gradonačelnika Brčko distrikta, te posredni izbor gradonačelnika Sarajeva, Mostara i Istočnog Sarajeva. Ovdje spadaju i tzv. uži kabineti, tj. savjetnici i sekretari rukovodećih funkcionera.”

„Slijede upravljačke i rukovodeće pozicije. U pitanju su osobe koje popunjavaju upravljačke i rukovodeće funkcije u organima uprave, agencijama, ustanovama… uglavnom su imenovane putem javnog konkursa, od strane vlada ili ministara, te nadzornih i upravnih odbora, a većina njih ima ograničeni mandat od nekoliko godina. Takvih je 19.933 pozicija. Zakon ih prepoznaje kao ne-političke. Kompetencije bi trebale imati prioritet nad političkom pripadnošću i vezama. I na kraju dolaze zaposleni u javnoj službi kojih je u zbiru 166.000, a dijele se na oko 74.000 državnih službenika, namještenika i zaposlenika u javnoj sigurnosti, te oko 92.000 zaposlenika u javnom zdravstvu i javnom školstvu. Zapošljavanje ovih osoba vrše uglavnom rukovodioci iz prethodne grupe. U konačnom zbiru je 191.772.“

Javna preduzeća

Napominjemo da nisu uvršteni zaposleni u javnim preduzećima, kao ni nadzorni i upravni odbori. Sabrali smo državni, entitetske, kantonalne, te budžete Brčkog, Sarajeva i Istočnog Sarajeva. Tako, 2.886.323.478 KM na godišnjem nivou su plate, naknade i doprinosi samo tih funkcionera i zaposlenika.

Presjek stanja po gradovima i opštinama dodatno povećava brojke. U Bosni i Hercegovini ih je 143, uz tri grada koja smo ranije izdvojili, jer pored opština u svom sastavu imaju i svoje posebne gradske skupštine.

Za izračun učešća ličnih primanja na svim nivoima su uzete bruto plate sa doprinosima i naknadama, ali ne i materijalnim troškovima. S druge strane, računali smo ukupne planirane rashode u koje spadaju i budžetski transferi i grantovi, zatim kapitalna ulaganja, otplate kredita i obaveza po sudskim odlukama.

Podsjetimo da je moguće da su pojedine opštine upravo u ovoj godini dobile donacije ili kredite po nekim osnovama, te da su zbog toga procenti za lična primanja zaposlenika u odnosu na ukupne rashode nešto manji nego inače.

Nismo došli do podataka iz 16 opština, ali one zbog svoje veličine i broja stanovnika mogu sačinjavati tek do 3 posto ukupnih troškova. Broj zaposlenih u opštinskim administracijama na čije bruto plate, naknade i troškove iz radnog odnosa se godišnje izdvoji oko 430 miliona KM je posebno teško ustanoviti.

Ali može se izvući prosječan broj po opštini dobijen analizom opštine sa najmanjim brojem stanovnika – Istočni Drvar (62), te brojem zaposlenika javnoj upravi i administraciji Zvornika (286) i Banja Luke (732).

Rezultat izračuna

Rezultat izračuna kaže da je prosječan broj stanovnika po jednoj opštini 1996. godine bio 29.370, a danas je 24.475. Ali broj zaposlenika u javnoj upravi i administraciji je i tada i danas u prosjeku 140 (zaposlenici u organu uprave, civilnoj zaštiti, centrima za socijalni rad). Tako saznajemo da je na opštinskim „jaslama“ direktno zaposleno 20.000 administrativaca. Plus, od njih postavljeni nadzorni i upravni odbori.

U zbiru sa „visokim i srednjim“ nivoom došli smo do brojke od 212.000 i njihov broj se konstantno povećava, bez obzira na opšteprisutne trendove iseljavanja. Godišnje se za njihove bruto plate, naknade i doprinose izdvaja 3,31 milijardi KM. A godina brzo prođe i dolazi nova. Podaci pokazuju kako sve veće probleme sa punjenjem budžeta imaju opštine u Republici Srpskoj i kantoni sa malobrojnim stanovništvom u Federaciji BiH. Trendovi iseljavanja nezaposlenih i slabo plaćenih radnika iz realnog sektora se nastavljaju. Od budžetskih i korisnika javnih fondova, samo ljekari i ostalo medicinsko osoblje u većem broju napuštaju državu.

Dodajmo da je u BiH oko 820.000 penzionera, više od 200.000 korisnika naknade za ratne vojne invalide i članove porodica poginulih i nestalih boraca, 487.000 nezaposlenih koji imaju osiguranu zdravstvenu zaštitu, te znatnijim oscilacijama podložni broj korisnika socijalne pomoći po raznim osnovama (nezaposlenost, siromaštvo, porodiljske naknade, mnogočlane porodice, naknade za stupanje u brak…)

Kada se podvuče konačna crta, dođemo do brojke od 1.832.000 ljudi koji žive od budžeta. Dodamo li i brojku ljudi koji ne žive od budžeta, nego od javnih novaca kao što su javna preduzeća i već spomenute agencije, dolazimo do saznanja da svaki drugi stanovnik Bosne i Hercegovine živi od budžeta, javnih fondova i javnih sredstava.

Izvor: Al Jazeera